Κουτούζης, Νικόλαος

(Ζάκυνθος 1741 – 1813). Ιερέας, ζωγράφος και σατιρικός ποιητής. Θεωρείται ένας από τους κυριότερους ζωγράφους της Επτανησιακής σχολής του 18ου αι., ενώ είναι γνωστός επίσης για τα καυστικά σατιρικά ποιήματά του καθώς και για τον ιδιότυπο χαρακτήρα του. Μαθήτευσε κοντά στον καλλιτέχνη Νικόλαο Δοξαρά και εργάστηκε μαζί του στη διακόσμηση του ναού της Φανερωμένης της Ζακύνθου. Σε ηλικία 25 ετών ζωγράφισε το πρώτο σημαντικό έργο του, τη Λιτανεία του Αγίου Διονυσίου, έναν πίνακα 7,50 χ 0,70 μ. που προοριζόταν για το στηθαίο του γυναικωνίτη του ομώνυμου ναού. Αφού συμπλήρωσε τη ζωγραφική του εκπαίδευση στην Ιταλία, επέστρεψε στη Ζάκυνθο και χειροτονήθηκε ιερέας του Αγίου Σπυρίδωνα Φλαμπουριάρη· γι’ αυτό τον ναό φιλοτέχνησε μια σειρά ελαιογραφιών με σκηνές από τη ζωή της Παναγίας και της αγίας Άννας, που θεωρούνται από τα πιο ενδιαφέροντα έργα του. Το δεύτερο εικονογραφικό σύνολο του Κ. ήταν οι πίνακες της εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου με θέματα από τη ζωή και τα θαύματα του αγίου. Διακόσμησε το εικονοστάσιο του Αγίου Ιωάννη των Λογοθετών και ζωγράφισε τις δεσποτικές εικόνες της Αγίας Τριάδας, τα βημόθυρα με τους ιεράρχες Γρηγόριο και Βασίλειο της Επισκοπιανής, την Πεντηκοστή (1785) στους Αγίους Αποστόλους, τον Εσταυρωμένο στην εκκλησία της Ανάληψης, πολλές φορητές εικόνες οι οποίες βρίσκονται σήμερα σε διάφορες συλλογές, την Ουρανία στην εκκλησία της Παναγίας των Ξένων στην Κέρκυρα κ.ά. Η θρησκευτική του ζωγραφική, ακολουθώντας την παράδοση που είχε εγκαινιάσει στα Επτάνησα ο Παναγιώτης Δοξαράς, είναι εκτελεσμένη με την τεχνική της ελαιογραφίας σε μουσαμά και εμπνευσμένη από δυτικά εικονογραφικά πρότυπα. Επιπλέον ο Κ. ασχολήθηκε και με την προσωπογραφία, είδος με το οποίο αποκαλύφθηκε η ικανότητά του να διεισδύει στην ανθρώπινη ψυχολογία. Δεν είναι γνωστό αν ο Κ. επιδόθηκε και σε άλλα είδη της κοσμικής ζωγραφικής, καθώς τα έργα του είναι συνήθως ανυπόγραφα· ωστόσο, ορισμένα λεπτομερειακά στοιχεία, εκτελεσμένα με ιδιαίτερη επιμέλεια, όπως βιβλία, σκεύη, ο περίφημος γάτος του, τον οποίο τοποθετούσε ακόμα και στις θρησκευτικές συνθέσεις του, ενισχύουν την εκδοχή ότι ασχολήθηκε ίσως και με άλλα είδη. Η ισχυρή και αυθεντική προσωπικότητα του Κ. συνετέλεσε στην πραγματοποίηση της στροφής από τον ιδεαλισμό προς τον ρεαλισμό, στην επτανησιακή τέχνη. Στην απαλή και φωτεινή θρησκευτική ζωγραφική του Νικολάου Δοξαρά, με τους ανοιχτούς ουρανούς και τις ανάλαφρες μορφές, ο Κ. αντέταξε μια καλλιτεχνική έκφραση πραγματιστική, σκοτεινή, με ισχυρές αντιθέσεις φωτός και σκιάς, σκληρά χρώματα και περιγράμματα, με σύνθεση πιο οργανωμένη, με μορφές ρωμαλέες και γήινες, που ενίοτε φέρουν τα χαρακτηριστικά γνωστών προσώπων της Ζακύνθου –ακόμα και του ίδιου του ζωγράφου– τα οποία χειρονομούν ζωηρά ή ατενίζουν προς τον ουρανό σε μια εντυπωσιακή και ελαφρώς επιτηδευμένη παθητική έκσταση. Τα έργα αυτά, εκτελεσμένα με εκπληκτική ταχύτητα, απευθύνονταν στην ευαισθησία και στις αντιλήψεις του ευρύτερου αστικού κοινού της Επτανήσου. Η πρωτοτυπία της ζωγραφικής του Κ. ήταν άμεσα συνυφασμένη με την ιδιόρρυθμη προσωπικότητά του. Η πολυτέλεια και η ανορθοδοξία της ιερατικής του περιβολής, οι συναισθηματικές του περιπέτειες, η αθυροστομία του και προπάντων τα καυστικά και αποκαλυπτικά σατιρικά ποιήματά του έμειναν ανεξίτηλα στη μνήμη των Ζακυνθινών. Από τις αρχές του 19ου αι. οι ιστορικές περιπέτειες της Επτανήσου άρχισαν να επιδρούν καταλυτικά στην οικονομική και πνευματική της άνθηση. Οι κατευθύνσεις που πρότεινε ο Κ. προς τον ρεαλισμό και την ψυχολογική προσωπογραφία δεν διατηρήθηκαν για πολύ· ουσιαστικά παύθηκαν με τον διάδοχό του, Νικόλαο Καντούνη, που ήταν ο τελευταίος σημαντικός εκπρόσωπος της Επτανησιακής ζωγραφικής σχολής. Προσωπογραφία άγνωστου άντρα, έργο του ζωγράφου Νικόλαου Κουτούζη (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα).